Osmanlı’nın Bağdat’taki Son Yılları

Bağdat, payitahta uzak olsa ve imparatorluğun doğu sınırında bulunsa da Osmanlı merkezi idaresinin daima önemsediği bir vilayetti. Özellikle Tanzimat döneminden itibaren, Bağdat’ın merkeze bağlı ve modern bir şehre dönüşmesi için bölgeye güçlü idareciler gönderildi. Tanzimat döneminin reformist devlet adamlarından Midhat Paşa, İttihat ve Terakki’nin troykasından Cemal Paşa, edebiyatımızın nüktedan kalemlerinden Süleyman Nazif muktedir Bağdat valilerinden sadece birkaçıydı. Osmanlı İmparatorluğu, Ortadoğu’nun kalbinde bulunan Bağdat’ı kendinden bir parça sayıyor ve kaybetmemek için elinden geleni yapıyordu. Dolayısıyla, II. Meşrutiyet’in ilanı Bağdat vilayetini de derinden etkiledi. İttihat ve Terakki Cemiyeti Bağdat’ta kontrolü nasıl ele geçirdi? II. Abdülhamid döneminden kalan “devr-i sabık” kadrolara ne oldu? 1908, 1912 ve 1914 seçimlerinde Bağdat vilayeti Meclis-i Mebusan’a hangi mebusları gönderdi? Osmanlı merkezî yönetimi bölgede iktidarını tahkim ederken vilayetin muteberanı olan eşrafla ne tür ilişkiler kurdu? Bağdat ve Musul vilayetlerindeki petrol imtiyazı için hangi ülkelerin şirketleri mücadele verdi? İttihat ve Terakki’ye muhalif Hürriyet ve İtilaf Fırkası bölgede örgütlenebildi mi? İTC ülkenin içinde bulunduğu malî krize çözüm bulmak için toprak satmayı düşündü mü? Aşiret liderlerinin seçiminde İstanbul’un müdahalesi oluyor muydu? II. Meşrutiyet döneminde Bağdat’taki Arap muhalifler seslerini nasıl duyurdular? Dr. Emine Şahin, Osmanlı’nın Bağdat’taki Son Yılları: II. Meşrutiyet Döneminde Bağdat’ta Osmanlı İdaresi (1908-1917) isimli bu çalışmada Osmanlı İmparatorluğu’nun Bağdat vilayetinde uygulamaya çalıştığı merkeziyetçi politikaları ve bu politikaların bölgedeki yansımalarını konu ediniyor. Bağdat vilayetini idari, sosyal ve siyasi açılardan inceleyerek II. Meşrutiyet dönemine dair genel bir profil çıkarıyor. II. Abdülhamid’in politikalarını eleştiren ve onun uygulamalarına karşı çıkarak farklı bir merkezileşme politikası izlemeyi amaçlayan yeni yönetimin, Bağdat vilayetinde bu hususta başarılı olup olmadığını tespit etmeye çalışıyor. Bunu yaparken de bölgedeki eşrafın ve halkın, yani Bağdatlıların sesine kulak veriyor.

Osmanlı’nın son döneminde taşra-merkez ilişkileri gözetilerek hazırlanan vilayet tarihi çalışmalarına bakıldığında çevre ayağının genellikle eksik bırakıldığını görürüz. Bu çalışma bu eksikliğin farkına vararak çevrenin önemli temsilcileri olan eşrafın sesine de kulak veriyor. Eserde hem Osmanlı arşiv malzemesinin içerisinde yer alan ve Osmanlı hükümetiyle Bağdat halkı arasında en önemli iletişim kaynağı olan telgraf ve arzuhaller hem de Arapça anı, hatırat ve dönemin raporları kullanılıyor. Çalışmayı diğer Osmanlı vilayet tarihi çalışmalarından ayıracak olan temel noktalardan biri de çevrenin, yani “Bağdatlıların” sesine kulak vermesi.