Osmanlı’dan Günümüze Elitler ve Din

Osmanlı’dan Günümüze Elitler ve Din ismini taşıyan eser, kronolojik tarih anlayışının ötesinde, siyaset bilimi kavramlarının aydınlatıcılığında disiplinlerarası bir çalışma.  Kemal H. Karpat’ın tarih sahasında gördüğü yoğun ilgi, akademik ehliyeti ve uluslararası çaptaki itibarının yanı sıra kendisinin “yaşayan bir tarihçi” olmasından kaynaklanıyor. Siyasetin yaşayan yüzüyle, toplumsal olaylarla bağını hiç koparmaması, ünlü tarihçinin aynı zamanda güncel gelişmeleri doğru okumaya imkan verecek çıkarsamalarını kamuoyuyla sakınmaksızın paylaşması sonucunu veriyor. Nitekim yazar bu eserde Türk siyasal hayatının en tartışmalı kavramları olan laiklik, demokrasi ve din olgularını tarih ve siyaset bilimi birlikteliğinde ele alıyor.  Osmanlı toplumsal yapısı, tarihsel olarak inancın ve devletin özerk yetki alanlarına sahip olduğu kendine has bir “laiklik” anlayışı üretmişti. Osmanlılar, etnik ve dinsel olarak karmaşık bir toplumu idare ederken bir yandan da Müslüman kalmayı başarabilecekleri bir yola ihtiyaç duyuyorlardı. Çözüm, belli başlı her gayrimüslim grubu bir millet olarak düşünmek ve her birine kendi inanç, dil ve aile ilişkileri konusunda eksiksiz bir özgürlükten yararlanmalarını sağlayacak mutlak bir özerklik vermekti. Tanzimat döneminde kırsal kesimde, devletten nispeten bağımsız ve mevki sahibi olmayan ulema arasında yeni bir dini liderler kuşağı ortaya çıktı. O güne dek kâh statükonun korunmasıyla, kâh toplumsal ve siyasal değişimi İslami açıdan meşrulaştırmakla meşgul olan ulema kesiminin içinden çıkan bu yeni zümrenin toplumsal konumu, yeni oluşmaya başlayan Osmanlı orta sınıfıyla paraleldi bundan böyle. Ve bu paralellik, Osmanlı-Türk siyasal tarihini derinden etkileyecekti. Neticede Cumhuriyet Türkiyesi’nde modernite ve laikliğin yol haritasını hem devlet, yani askeri ve sivil bürokrasi hem de mahalli eşrafın liderlik ettiği siviller belirledi.   Dünya çapında pek çok Osmanlı tarihi kürsüsüne değerli katkılarda bulunmuş olan Prof. Dr. Kemal H. Karpat, siyaset bilimi ile tarihin buluşma noktasında, Türk toplumunun son yüz elli yılda geçirdiği sosyal, ekonomik ve siyasal değişime ilişkin kuşatıcı bir perspektif sunuyor; Osmanlı’dan bugüne Türkiye’de siyasal katılımın halka halka genişleme sürecini, bir bakıma Türk demokrasi tarihinin toplumsal arka planını anlatıyor.  

Din, Türkiye özelinde İslâm, tarih boyunca her zaman toplumsal, kültürel, iktisadi anlamda, bu boyutların da ötesinde siyasal anlamda belirleyici olmuştur. Burada bir araya getirdiği makalelerinde Kemal Karpat, Türkiye’de din olgusunu, bu olgunun etrafında biçimlenen tartışmaları, din ile devlet arasındaki gergin ilişkiyi ve özellikle yönetici elitin penceresinden görülen İslâm’ı ele alıyor.

Bu derlemede Kemal Karpat, -sıklıkla yaptığı gibi- Osmanlı geçmişinden yola çıkarak Türkiye’de din olgusunu, dinin farklı kesimlerce nasıl algılandığını, değişen dünya şartlarına paralel olarak bu algıların da zaman içinde nasıl farklılık gösterdiğini ele alıyor. Türkiye’nin yetiştirdiği en önemli sosyal bilimcilerden olan Kemal Karpat tarih, sosyoloji, siyaset bilimi, nüfus araştırmaları, edebiyat araştırmaları gibi sahalarda eser vermiş, yapıtları Cambridge, Oxford, Princeton, Brill kalitesindeki yayınevlerince basılmış dünya çapında bir değerimizdir. Kitapları, makaleleri farklı ülkelerde, değişik dillerde yayınlanmıştır.