Meclis-i Meşayıh

Bir Şark siyaseti olarak manevi kişilerin ve kurumların devletin çıkarları ve otoritenin meşruiyeti doğrultusunda desteklerini sağlama siyaseti, kendisinden önceki İslam devletlerinden miras kalan bir anlayış olarak Osmanlı Devleti'nde de devam ettirilmiştir. Devletin ilk dönemlerinden itibaren padişahların tasavvuf şeyhleriyle kurmuş oldukları yakınlık, devlet siyaseti doğrultusunda atılmış bir adım olarak değerlendirilebilir. Siyasî ve sosyal etkinlikleri tartışılmaz olan tasavvuf zümreleri, zamanla devlete karşı birtakım yükümlülüklerini yerine getirmeleri şartıyla Osmanlı topraklarında iktidarın vermiş olduğu imtiyaz ve muafiyetlerle manevra alanlarını genişletmiş ve daha fazla insana ulaşabilmişlerdir.  Osmanlı Devleti, kuruluşundan XIX. yüzyıla dek tarikatları belli bir serbestlik içerisinde kontrol etmiş, onların gelişme ve büyümesine siyasi ajandası ve gündemi doğrultusunda izin vermiştir. Ancak XIX. yüzyılla birlikte değişen dünya şartları ve Osmanlı Devleti’nin bu yeni durum ve şartlara entegre olma çabası içerisinde, tarikatlar ve onların faaliyet merkezleri olan tekkeler devlet tarafından eski rahat ve bir bakıma özerk konumlarını kaybetmişlerdir. Modernleşmenin veya dönüşümün her alanda kendini gösterdiği bu yüzyılda, elbette devletin tekkelere bakışında da birtakım değişimler vuku bulmuştur. Dolayısıyla bu yüzyılda çıkarılan fermânlarla faaliyet alanları kısıtlanan tekkeler, daha fazla devletin kontrol sahasına girmişlerdir.  Kademeli olarak başlayan tekkeleri denetleme süreci, nihayet müstakil anlamda bir meclisin kurulmasını kaçınılmaz kılmıştır. Meclis-i Meşâyıh (şeyhler meclisi) olarak isimlendirilen ve Şeyhülislamlık bünyesinde kurulan bu meclis, Sultan II. Abdülhamid döneminde kurumsal anlamda daha sistematik bir çalışma düzenine geçmiştir. Araştırmacı Mine Durmuş şimdiye kadar bu konu ile ilgili literatürde var olan birçok yanlış ve eksik bilgiyi, Meclis-i Meşâyıh karar defterlerinin yer aldığı Meşihat Arşivi ve Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri’nde yapılan tetkikler sonucunda düzelterek meclis ile ilgili bilinmeyen birçok konuyu açıklığa kavuşturmuştur.  

Bu kitap, 1866 tarihinde kurulan Meclis-i Meşayıh kurumunun kuruluş safhasını ve gelişme sürecini anlatıyor. Bugüne değin hakkında çok az sayıda çalışma yapılan ve doğrusu var olanların da eksik ya da hatalı olduğu pek çok konuyu da düzeltiyor. Sahih ve birincil kaynaklardan çalışmak suretiyle Osmanlı dönemindeki çeşitli tarikatların ne şekilde faaliyetlerde bulunduğu, gelir kaynakları, şeyh atamaları, ayinler, eğitim, şeyh aileleri ve taşradaki tekkelere dair çok orijinal bilgiler ortaya koymakta. Özellikle bugün başka ülkelerin sınırları içerisinde kalmış olan topraklarda faaliyet gösteren tekkelerin günlük işlerine dair birinci elden malumatın bulunduğu bu çalışma ilmi yönüyle temayüz etmekte. Osmanlı arşivlerinden ve özellikle Meşihat Arşivindeki muhafaza edilen defterlerden yararlanılarak yapılan bu çalışma tarikat ve tasavvuf olgusuna daha farklı yaklaşmamızı sağlayacaktır.

Gün geçmiyor ki Türkiye'nin gündeminde bir tarikat olayı haberlere konu olmasın. Biraz daha geçmişe gidildiğinde bu haberlerin içerikleri hiç de olumlu sayılmazdı. Hatta bugün dahi aynı menfi hava ve tavır devam etmekte. Bu tür yaklaşımlarda tarikat ve tasavvufa önyargılı ve insafsız tavır kadar tarikat mensuplarının da hataları etkilidir. Öyle ya da böyle, tasavvuf ve tarikatlar bu toprağın belki bin yıllık ve hatta mistik hayat bağlamında daha da eskiye götürülebilecek bir gerçeğidir. Mine Durmuş, tarikatların kurumsallaştığı ve faaliyetlerinin daha düzenli, organize ve kontrol edilebilir hale getirildiği bir döneme ışık tutuyor bu çalışmasında. II. Abdülhamid devrinde tarikatlara yönelik işlerin ve işleyişin nasıl cereyan ettiğini birincil kaynaklar ve Osmanlı arşiv vesikalarından yararlanmak suretiyle, bilinmeyen pek çok hususu gündeme getiriyor. Bu kitabı okuyunca tarikat ve tasavvuf olgusunun tarihsel derinlikten bağımsız ele alınamayacağını görmüş olacaksınız. 1925 yılında yasaklanmasından altmış sene önce girişilen bu düzenlemenin özellikle II. Abdülhamid dönemindeki işleyişi tarikatların Osmanlı'daki faaliyetlerinin derli toplu bir bilançosunu sunmakta.